Επιστροφή στην Αβάνα

• H κλασική ιστορία κατασκοπείας του Γκράχαμ Γκρην  

• Γκράχαμ Γκρην: Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα. Μυθιστόρημα. 
• Μετάφραση Μαριάννα Βαρκαρόλη, επιμέλεια Αντώνης Ιωάννου. 
• Εκδόσεις Πόλις, 2004, σελ. 322

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 26/09/2004

• Ο Γκράχαμ Γκρην (1904-1991) μαζί με τον Ερικ Αμπλερ (1909-1998) μπορούν να χαρακτηριστούν οι πατέρες της βρετανικής κατασκοπικής λογοτεχνίας, αφού έβαλαν τα θεμέλια του συγκεκριμένου είδους που έθρεψε γενιές και γενιές αναγνωστών. Κοσμοπολίτες, με θητεία στη δημοσιογραφία αλλά και στις μυστικές υπηρεσίες, αμφότεροι οι συγγραφείς έδωσαν σε προικισμένους σκηνοθέτες την ιδέα να μεταγράψουν τα έργα τους σε κινηματογραφικές εικόνες και πρόσφεραν στους μεταγενέστερους μυθιστοριογράφους πλούσιο υλικό για να γράψουν τις δικές τους ιστορίες στο χαρτί (το Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα αποτέλεσε το πρότυπο για το μυθιστόρημα του Τζον Λε Καρέ Ο ράφτης του Παναμά). Και οι δύο έγραψαν μυθιστορήματα για τον άγνωστο κόσμο των πρακτόρων· και οι δύο ασχολήθηκαν με τα ταραγμένα Βαλκάνια του Μεσοπολέμου (ο πρώτος έγραψε το Οριάν Εξπρές και ο δεύτερος τη Μάσκα του Δημήτριου). Ειδικότερα ο Γκράχαμ Γκρην, που είχε στρατευθεί ως νέος στην Αριστερά και μάλιστα υπήρξε για λίγο μέλος του βρετανικού κομμουνιστικού κόμματος, είχε τη δυνατότητα να προβαίνει σε καίριες πολιτικές επισημάνσεις, ακόμη και να προφητεύει τα μέλλοντα να συμβούν, όπως για παράδειγμα έκανε στο κατ' εξοχήν αντιαμερικανικό και αντιιμπεριαλιστικό μυθιστόρημά του Ο ήσυχος Αμερικανός. Το αριστερό του παρελθόν και η πολιτική του στάση στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, σε συνάρτηση με τα ταξίδια του στη Σοβιετική Ενωση, στην Κίνα και στην Κούβα, του δημιούργησαν πολλούς εχθρούς στον χώρο της λογοτεχνίας και της πολιτικής.

• Γενικά, ο Γκρην ενδιαφέρεται λιγότερο για τη δράση και την πλοκή. Δίνει έμφαση στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων του, στα συναισθήματα, στις σκέψεις και στα κίνητρα που τους ωθούν σε μια συγκεκριμένη πρακτική. Αυτό συμβαίνει ακόμη και στα βιβλία που ο ίδιος έχει καταχωρίσει στην κατηγορία «διασκεδαστικά / ψυχαγωγικά» (entertainment). Ενα παρόμοιο ψυχαγωγικό βιβλίο είναι και το Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα, που από τις πρώτες σελίδες φαίνεται πως πρόκειται για μια φάρσα, μια κωμωδία. Διότι, ο Γκρην ενώ πραγματεύεται ένα τεράστιο ζήτημα, όπως εκείνο του κόσμου των πρακτόρων, που γνώριζε άριστα και εκ των έσω - υπήρξε υπάλληλος της περιβόητης MI6 την εποχή που προΐστατο σε αυτήν ο διπλός πράκτορας Κιμ Φίλμπι -, αφηγείται την ιστορία του με σαρκαστικό τρόπο, διακωμωδώντας ήρωες και καταστάσεις, στην ουσία γελοιοποιώντας έναν ολόκληρο κρατικό μηχανισμό, στον οποίο και ο ίδιος είχε υπηρετήσει.

• Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται στην Αβάνα κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μπατίστα κι ενώ στα βουνά δρουν ο αντάρτες του Κάστρο και στην ίδια την πρωτεύουσα της Κούβας πέφτουν βόμβες και αδέσποτες σφαίρες. H ιστορία αρχίζει με τον απατημένο από τη γυναίκα του άγγλο υπήκοο Τζιμ Ουέρμολντ, που εμπορεύεται ηλεκτρικές σκούπες, και τον γιατρό Χάσελμπάχερ, γερμανό υπήκοο, να πίνουν σ' ένα μπαρ και να συζητούν. Οι δουλειές του Ουέρμολντ πάνε άσχημα, οπότε όταν δέχεται την επίσκεψη ενός άγγλου πράκτορα που του ζητάει φορτικά να ενταχθεί στο δυναμικό των μυστικών υπηρεσιών αυτός δέχεται, κυρίως επειδή η μονάκριβη κόρη του, η Μίλι, είναι πολυέξοδη και εκτός των άλλων θέλει να αγοράσει ένα άλογο για να κάνει ιππασία.

• Το πρακτοριλίκι όμως δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ούτε τότε ούτε σήμερα. Αναγκασμένος να δίνει συνεχώς πληροφορίες στο Λονδίνο, ο άνθρωπος της - πάλαι ποτέ κραταιάς - Μεγάλης Βρετανίας στην Αβάνα τις επινοεί και ταυτόχρονα μπλέκει στην ιστορία και πρόσωπα που δεν έχουν ιδέα για το τι εξυφαίνεται σε βάρος τους. Διότι η υπόθεση «κατασκοπία» δεν είναι καθόλου αθώα: όσοι εμπλέκονται σε αυτήν, είτε με τη θέλησή τους είτε εν αγνοία τους, έχουν αβέβαιο τέλος. Κάτι τέτοιο συμβαίνει και με κάποιους από τους ήρωες του βιβλίου, τον Χάσελμπάχερ, λόγου χάριν. Το βιβλίο τελειώνει στο Λονδίνο, όταν ο ελεεινής μορφής πράκτορας, ο Ουέρμολντ, επιστρέφει για να λογοδοτήσει στην προϊστάμενή του αρχή.

• Τελικά, αφού θέσει τον ήρωά του σε σκληρή δοκιμασία, ο Γκρην τον επαναφέρει στην τάξη. Οδηγεί τον αποτυχημένο έμπορο και εξίσου αποτυχημένο πράκτορα και την κόρη του στην Αγγλία, όπου μπορούν να περάσουν αρμονικά το υπόλοιπο της ζωής τους, μέσα στη ζεστή αγκαλιά της οικογένειας, που στο κάτω-κάτω είναι κάτι πιο σημαντικό από την πατρίδα, όπως λέει κάποιος από αυτούς. Στο μεταξύ έχει περιγράψει με τα ζωηρότερα, ή τα μελανότερα, χρώματα την Αβάνα, μια πανέμορφη πόλη αποικιακού ρυθμού που από τότε είχε αρχίσει να καταρρέει (σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, το φαινόμενο είναι πιο δραματικό εξαιτίας της έλλειψης πόρων για την συντήρηση των παλιών κτιρίων της), η οποία ήταν άντρο μυστικών πρακτόρων, Άγγλων, Αμερικανών και Ρώσων. Οι ήρωές του κινούνται σε ένα νουάρ περιβάλλον, όπου ξεχωρίζουν οι πόρνες, οι μαστροποί, οι τυχοδιώκτες και οι άνθρωποι της αστυνομίας του Μπατίστα που βασανίζουν, ακρωτηριάζουν και εξαφανίζουν τους αντιπάλους τους.

• Οσο για την απίθανη ιστορία που επινόησε ο Γκρην, κινούμενος από την ανάγκη να γελοιοποιήσει τις μυστικές υπηρεσίες - η στρατολόγηση του έμπορου γίνεται στις τουαλέτες ενός μπαρ -, κι όχι για να τα βάλει με την πατρίδα του, είναι ένα αστείο, ένα αστείο που δεν επανέλαβε αργότερα, και για το οποίο μάλιστα ζητάει προκαταβολικά την κατανόηση των συμπατριωτών του.

• Οπως τα περισσότερα από τα βιβλία του έτσι και Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Κάρολ Ριντ, τον σκηνοθέτη που γύρισε το 1949 τον Τρίτο άνθρωπο, ταινία κλασική πλέον, βραβευμένη με τον Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ των Καννών. Θα έλεγε κανείς πως όλα τα μυθιστορήματα του Γκράχαμ Γκρην είναι φτιαγμένα για να γίνουν εικόνες, αφού οι διάλογοι και οι καταστάσεις που περιγράφει βοηθούν σε αυτό. Το πράγμα δεν είναι τυχαίο. Το 1935 ο συγγραφέας είχε δοκιμάσει τις ικανότητές του στην κινηματογραφική κριτική μέσα από τις σελίδες τού The spectator και ήταν ένας από τους δημιουργούς του περιοδικού Night and Day. Λάτρης της λαϊκής λογοτεχνίας, θαυμαστής του Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον, ενθουσιαζόταν με τον λαϊκό κινηματογράφο, τα γουέστερν, τα αστυνομικά, τις κωμωδίες, οτιδήποτε γοήτευε τις μάζες και πήγαινε κόντρα στον ακαδημαϊσμό. 

• Ο κ. Φίλιππος Φιλίππου είναι συγγραφέας.