ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ (1884-1974)

Ο Κώστας Βάρναλης γεννήθηκε το 1884 στον Πύργο της Βουλγαρίας (τότε Ανατολικής Ρωμυλίας), όπου βίωσε το κλίμα του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Το 1898 τέλειωσε το Ελληνικό Σχολείο και γράφτηκε στα Ζαρίφεια Διδασκαλεία. Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του το 1902 και διορίστηκε δάσκαλος στο σχολείο του Πύργου σε ηλικία δεκαοχτώ ετών. Τον ίδιο χρόνο έφυγε για σπουδές στην Αθήνα με υποτροφία του κληροδοτήματος του Νικόλαου Παρασκευά από τη Βάρνα. Φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή και πήρε μέρος στη διαμάχη για το Γλωσσικό Ζήτημα ως υποστηρικτής των δημοτικιστών. 

 

Το 1907 συμμετείχε στην ίδρυση του ποιητικού περιοδικού Ηγησώ το οποίο κυκλοφόρησε δέκα τεύχη. Το 1908 αποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή και διορίστηκε ελληνοδιδάσκαλος στην Αμαλιάδα. Από εκεί έστειλε στο περιοδικό Νέα Ζωή της Αλεξάνδρειας το ποίημα Θυσία. Μετά από άρνηση του περιοδικού να το δημοσιεύσει, μέλη της Νέας Ζωής αποχώρησαν και δημιούργησαν το περιοδικό Γράμματα, όπου και δημοσιεύτηκε η Θυσία. Τρία χρόνια αργότερα έγινε σχολάρχης στην Αργαλαστή του Πηλίου και μετά από κατηγορίες εναντίον του για εμπλοκή στην υπόθεση των Αθεϊκών του Βόλου μετατέθηκε στα Μέγαρα. Μετά το δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, στον οποίο πήρε μέρος με τους «απαλλαγέντας και αγυμνάστους του 1900-1902», φοίτησε στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης του Γληνού και το 1915 διορίστηκε σχολάρχης στην Κερατιά Αττικής. 

 

Από το 1910 άρχισε να ασχολείται με τη λογοτεχνική μετάφραση και ως το 1916 ολοκλήρωσε τους Ηρακλείδες του Ευριπίδη, τον Αίαντα του Σοφοκλή, τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα και τον Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου του Φλωμπέρ. Το 1916 επιστρατεύτηκε ξανά, αυτή τη φορά στη Λήμνο (είχε προηγηθεί η λήξη της Βουλγαρικής ουδετερότητας). Το 1917 διορίστηκε καθηγητής στο Γυμνάσιο Πειραιά, και το 1919 έφυγε με υποτροφία για μετεκπαίδευση στην αισθητική και τη νεοελληνική φιλολογία στο Παρίσι. Η εκεί παραμονή του σηματοδότησε την ιδεολογική προσχώρησή του στο μαρξιστικό διαλεκτικό υλισμό, καρπός της οποίας στάθηκε το ποίημα Προσκυνητής. 

 

Μετά την πτώση της κυβέρνησης Βενιζέλου η υποτροφία του διακόπηκε και ο Βάρναλης επέστρεψε στην Αθήνα, όπου στις αρχές του 1821 διορίστηκε καθηγητής στο Γ΄ Γυμνάσιο του Πειραιά. Το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου έγραψε στην Αίγινα Το Φως που καίει, που εξέδωσε ένα χρόνο αργότερα στην Αλεξάνδρεια με το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας (δέυτερη αναθεωρημένη έκδοση πραγματοποίησε το 1933). Το 1922 δημοσίευσε επίσης τους Μοιραίους στο περιοδικό Νεολαία και τη Λευτεριά στο περιοδικό Μούσα. Το φθινόπωρο του 1923 μετά από ανάκληση της διακοπής της υποτροφίας του ξαναπήγε στο Παρίσι, όπου έμεινε στο σπίτι του φίλου του χαράκτη Γιάννης Κεφαληνού. Το 1924 γύρισε στην Αθήνα και δίδαξε νεοελληνική λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία υπό τη διεύθυνση του Γληνού. Ένα χρόνο αργότερα σημειώθηκε η κριτική διαμάχη του Βάρναλη με τον Γιάννη Αποστολάκη. 

 

Ο Βάρναλης δημοσίευσε το δοκίμιο Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική, αντιτιθέμενος στην ιδεαλιστική ποιητική θεωρία που είχε εκφράσει ο Αποστολάκης στο έργο του Η ποίηση στη ζωή μας. Το 1926 παύτηκε από τη θέση του ως καθηγητή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, αρχικά προσωρινά και στη συνέχεια οριστικά, με αφορμή ένα δημοσίευμα της Εστίας που δημοσίευσε ως παράδειγμα της αντεθνικής δράσης των μεταρρυθμιστών Παιδαγωγών ένα απόσπασμα από Το φως που καίει. Ο Βάρναλης στράφηκε στη δημοσιογραφία και έφυγε για τη Γαλλία ως ανταποκριτής της Προόδου.

 

Το 1927 επέστρεψε στην Αθήνα και τύπωσε τους Σκλάβους Πολιορκημένους. Το 1929 παντρεύτηκε την ποιήτρια Δώρα Μοάτσου. Το 1932 εξέδωσε την Αληθινή απολογία του Σωκράτη . Το 1935 πήρε μέρος ως αντιπρόσωπος των ελλήνων συγγραφέων στο Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων στη Μόσχα μαζί με το Γληνό και μετά από εντολή του Κονδύλη εξορίστηκε στη Μυτιλήνη και τον Άγιο Ευστράτιο. Παρέμεινε πιστός στην ιδεολογία του κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και του εμφυλίου, το 1856 τιμήθηκε από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών και το 1959 τιμήθηκε με το βραβείο Λένιν. Είχαν προηγηθεί μεταξύ άλλων εκδόσεις των έργων του Ζωντανοί άνθρωποι, Το Ημερολόγιο της Πηνελόπης, Ποιητικά, Διχτάτορες, Αισθητικά- Κριτικά (δύο τόμοι). 

 

Το 1965 εκδόθηκε η τελευταία ποιητική συλλογή του με τίτλο Ελεύθερος κόσμος και το 1972 το θεατρικό έργο Άτταλος ο Γ΄. Πέθανε το Δεκέμβρη του 1974. Μετά το θάνατό του κυκλοφόρησε η ποιητική συλλογή του Οργή Λαού, γραμμένη κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Παπαδόπουλου και τα Φιλολογικά Απομνημονεύματα, συγκεντρωτικός τόμος δημοσιευμάτων του στην εφημερίδα Ανεξάρτητος από το Φεβρουάριο ως τον Αύγουστο του 1935. Η πορεία του Βάρναλη στο χώρο της ποίησης ξεκίνησε το 1904, όταν εξέδωσε τις Κηρύθρες, την πρώτη του ποιητική συλλογή με πρόλογο του Στέφανου Μαρτζώκη. 

 

Στα πρώτα του βήματα συμπορεύτηκε πνευματικά με τον Άγγελο Σικελιανό και το Νίκο Καζαντζάκη με έντονες επιρροές από το ρέυμα του παρνασσισμού και τις διονυσιακές και ανθρωπιστικές ιδέες. Με τον Προσκυνητή πέρασε σε μια νέα ιδεολογική κατεύθυνση και υιοθέτησε ένα μεσσιανικό πρότυπο της ποιητικής ιδιότητας, ενώ με το Φως που καίει σηματοδοτήθηκε η τελευταία ιδεολογική του μεταστροφή, αυτή τη φορά προς την κοινωνικά και πολιτικά στρατευμένη λογοτεχνία με τη παράλληλη όμως παρουσία σατιρικών, λυρικών, δραματικών και συμβολιστικών στοιχείων. Ο τελευταίος αυτός προσανατολισμός του τον συνόδεψε σ’ όλη τη ζωή του και κυριαρχεί και στα κριτικά του κείμενα. Γενικά το έργο του Βάρναλη αντικατοπτρίζει τη δεκτικότητά του απέναντι σε νέες ιδέες και η συνύπαρξη αντιθετικών στοιχείων στο έργο του αποτελεί έναν από τους λόγους της ιδιαίτερης γοητείας του. 

 

ΕΚΕΒΙ: Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών

1. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Κώστα Βάρναλη, βλ. Μαλάνος Τίμος, «Βάρναλης Κώστας», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 12, σ.731-738. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ., Μιχαηλίδη Θεανώ Ν., «Βάρναλης Κώστας», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 2. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1984 και Παπαγεωργίου Κώστας Γ., «Εργο-βιογραφικό χρονολόγιο του Κώστα Βάρναλη», Διαβάζω 88, 22/2/1984, σ.6-11.

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

 

• Αργυρίου Αλεξ., «Πρόχειρο διάγραμμα της ποιητικής πορείας του Βάρναλη», Ηριδανός 1, 8-9/1975, σ.75.
• Βαρίκας Βάσος, Ο ποιητής Κώστας Βάρναλης. Αθήνα, Γκοβόστης, 1936.
• Βαρίκας Βάσος, Κώστας Βάρναλης - Κώστας Καρυωτάκης. Αθήνα, Πλέθρον, 1978 (έκδοση β΄).
• Βουρνάς Τάσος, «Ο Βάρναλης ο δάσκαλός μας», Χρονικό’75, σ.77-79. Αθήνα, έκδοση του Καλλιτεχνικού Πνευματικού Κέντρου Ώρα, 1975.
• Γεράνης Στέλιος, Κώστας Βάρναλης· σάτιρα, ποίηση και σοφία. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
• Δάλλας Γιάννης, «Κώστας Βάρναλης», Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα, σ.207-244. Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας - ιδρυτής: Σχολή Μοραΐτη, 1979.
• Δάλλας Γιάννης, Η δημιουργική δεκαετία στην ποίηση Βάρναλη. Αθήνα, Κέδρος, 1988.
• Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, Κώστας Βάρναλης · Τα πενηντάχρονα του έργου του. Αθήνα, Κέδρος, 1957.
• Ζαρογιάννης Ιωάννης Χρ., Βάρναλης και ιστορία · Ιδεολογική ανάπλαση και ανασύνθεση της ιστορίας · Μια σύγκριση με τις περιπτώσεις Καβάφη και Ρίτσου. Αθήνα, 1995.
• Ζαρογιάννης Γιάννης, Η πρώιμη ποίηση του Βάρναλη και ο Σολωμός. Αθήνα, Λωτός, 1997.
• Καραντώνης Ανδρέας, «Κώστας Βάρναλης», Φυσιογνωμίες· Τόμος δεύτερος, σ.202-223. Αθήνα, Παπαδήμας, 1977.
• Κατηφόρης Νίκος, «Ο πεζογράφος Κώστας Βάρναλης», Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, Κώστας Βάρναλης · Τα πενηντάχρονα του έργου του. Αθήνα, Κέδρος, 1982. (έκδοση β΄)
• Κουλουφάκος Κώστας, Κριτική για τον Προσκυνητή, Διαβάζω 3-4, 10/1976, σ.92-93.
• Κώστας Βάρναλης · Τα πενηντάχρονα του έργου του. Αθήνα, Κέδρος, 1957.
• Λαμπρίδης Μ., Η ταξική συνείδηση στο έργο του Κ.Βάρναλη. Αθήνα, 1982.
• Λεντάκης Αντρέας, Ρωμανός ο Μελωδός, Κώστας Βάρναλης και στρατευμένη τέχνη. Αθήνα, Δωρικός, 1991.
• Μαλάνος Τίμος. Κώστας Βάρναλης. Αλεξάνδρεια, 1944.
• Μαλάνος Τίμος, «Βάρναλης Κώστας», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 12. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ.
• Μαλάνος Τίμος, «Ο ποιητής Κώστας Βάρναλης», Βάρναλης, Αυγέρης, Καρυωτάκης, σ.9-54. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983.
• Μαράς Στάθης, Κώστας Βάρναλης · Ιδεολογία και ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986.
• Μαρής Γιάννης, «Συνέντευξη με το Βάρναλη», Ακρόπολις, 27/5/1973.
• Μαρκελέζι - Λουκά Λουτσία, Συμβολή στην εργογραφία του Κώστα Βάρναλη ·Αισθητικά - Κριτικά· 1911-1944. Αθήνα, Κέδρος, 1984.
• Μιχαηλίδη Θεανώ Ν., «Βάρναλης Κώστας», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 2. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1984.
• Μπαστιάς Κωστής, «Με τον Βάρναλη», Εβδομάς Δ΄, 8/8/1931, αρ.201, σ.1609.
• Παπαγεωργίου Κώστας Γ. (επιμέλεια), Κώστας Βάρναλης · Φιλολογικά Απομνημονεύματα. Αθήνα, Κέδρος, 1980.
• Παπαϊωάννου Μ.Μ., Ο μεγάλος Βάρναλης. Αθήνα, Κέδρος, 1958.
• Παράσχος Κλέων, «Ο Κώστας Βάρναλης», Αναγέννηση Β΄, 12/1987, αρ.4, σ.147.
• Σαββίδης Γ.Π., «Ο Βάρναλης νέος· Συμβολή σε μια συλλογική βιβλιογραφία του Βάρναλη», Ηριδανός 2, 10-11/1975, σ.33.
• Σαββίδης Γιάννης, «Σημείωμα του επιμελητή» και η «Κριτική για τον Προσκυνητή», Βάρναλης Κώστας· Προσκυνητής, σ.65-106 και 107-156. Αθήνα, Κέδρος, 1988.
• Στάθη Μαρία, Κώστας Βάρναλης· Ιδεολογία και ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986.
• Σταύρακας Παναγιώτης Ε., Κ.Βάρναλης · Οδύσσεια χωρίς επιστροφή. Αθήνα, 1993.
• Στεργιόπουλος Κώστας, «Η πνευματική παρουσία και η ποίηση του Βάρναλη», Περιδιαβάζοντας Α΄· Από τον Κάλβο στον Παπατσώνη, σ.91-99. Αθήνα, Κέδρος, 1982 (πρώτη δημοσίευση στη Νέα Δομή 7, 1η/12/1976).

Αφιερώματα περιοδικών

• Νέοι πρωτοπόροι 2, ετ.Δ΄, 2/1935.
• Επιθεώρηση Τέχνης Ε΄, ετ.Γ΄, 2/1957, αρ.26.
• Τετράδιο 6, 11/1974.
• Νέα Εποχή 110, 1-2/1975.
• Νέα Εστία 98, ετ.ΜΘ΄, Χριστούγεννα 1975, αρ.1163.
• Τομές 1, ετ.Α΄, 1/1975.
• Αιολικά γράμματα 25, ετ.Ε΄, 1-2/1975.
• Νεοελληνικός λόγος 25, 6/1977.
• Διαβάζω 88, 22/8/1984.

Εργογραφία

(πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις)

Ι.Ποίηση

• Κηρήθρες. Αθήνα, 1905.
• Ο προσκυνητής. Αθήνα, 1919.
• Το φως που καίει. Αλεξάνδρεια, 1922.
• Σκλάβοι πολιορκημένοι. Αθήνα, Στοχαστής, 1927.
• Ποιήματα (εκλογή). Αθήνα, 1954.
• Ελεύθερος κόσμος. Αθήνα, Κέδρος, 1965.
• Οργή Λαού · και άλλα τελευταία ποιήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1975.
• Πυθμένες. Αθήνα, Κέδρος, 1885.

ΙΙ.Πεζογραφία

• Ο λαός των μουνούχων. 1923.
• Η αληθινή απολογία του Σωκράτη. Αθήνα, Εστία, 1931.
• Δώδεκα διαλεχτά παραμύθια διαφόρων λαών. Αθήνα, Δημητράκος, 1933.
• Ζωντανοί άνθρωποι. Αθήνα, 1939.
• Το ημερολόγιο της Πηνελόπης · Σατιρική μυθιστορία. Αθήνα, Κορυδαλλός, 1947.
• Διχτάτορες. Αθήνα, Πυξίδα, 1956.
• Άνθρωποι.Αθήνα, 1959.

ΙΙΙ.Θέατρο

• Άτταλος ο τρίτος. Αθήνα, Κέδρος, 1972.

IV.Μεταφράσεις

• Γκυστάβ Φλωμπέρ, Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου. Αθήνα, Φέξης, 1915.
• Αριστοφάνη Νεφέλες.
• Αριστοφάνη Ιππείς.
• Αριστοφάνη Ειρήνη.
• Αριστοφάνη Λυσιστράτη. Αθήνα, Κέδρος, 1965.
• Αριστοφάνη Εκκλησιάζουσες. Αθήνα, Κέδρος, 1970.
• Αριστοφάνη Πλούτος. Αθήνα, Κέδρος, 1971.
• Αριστοφάνη Βάτραχοι. Αθήνα, Κέδρος, 1971.
• Ευριπίδη Ιππόλυτος. Αθήνα, Κέδρος, 1965.
• Ευριπίδη Τρωαδίτισσες. Αθήνα, Κέδρος, 1966.
• Μολιέρου Μισάνθρωπος. Αθήνα, Κέδρος, 1967.
• Μολιέρου Σκολειό γυναικών. Αθήνα, Κέδρος, 1967.

V. Δοκίμιο

• Σολωμικά. Αθήνα, Κέδρος, 1957.
• Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική. Αθήνα, Στοχαστής, 1925.

VI. Συγκεντρωτικές εκδόσεις

• Πεζός λόγος. Αθήνα, Κέδρος, 1957.
• Αισθητικά - Κριτικά Α΄ - Β΄. Αθήνα, Κέδρος, 1958.
• Ποιητικά. Αθήνα, Κέδρος, 1956.