Ουίλιαμ Φόκνερ: Το τέλος μιας ηρωικής εποχής

• Η ελεγεία του Φώκνερ για την παρακμή και την πτώση του αμερικανικού Νότου μέσα από τις τύχες του οίκου των Σαρτόρις

Το Σαρτόρις είναι το τρίτο κατά σειρά μυθιστόρημα του Φώκνερ, μετά το Μεροκάματο του Στρατιώτη και τα Κουνούπια, το οποίο εκδόθηκε το 1929. Αποτελεί τη συντομευμένη εκδοχή ενός πιο εκτεταμένου έργου, με τίτλο Λάβαρα στη σκόνη, το οποίο κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Πρόκειται για ένα έργο πρώιμο, τόσο σε επίπεδο τεχνικής όσο και σύλληψης, που εγκαινιάζει το έπος του αμερικανικού Νότου και της Yoknapatawpha, της φανταστικής περιοχής που αποτέλεσε το λίκνο της μυθιστορηματικής μυθολογίας του συγγραφέα.

Στο έργο αυτό, με το οποίο συνειδητοποίησε το συγγραφικό του πεπρωμένο, ο Φώκνερ αφηγείται την ιστορία της οικογένειας των Σαρτόρις, στην οποία θα επανέλθει σε πολλά μυθιστορήματα και διηγήματά του. Το Σαρτόρις πραγματεύεται τον κύριο κορμό των περιπετειών των τελευταίων γενεών της, με άξονα τη ζωή και τον θάνατο του προτελευταίου Σαρτόρις, του πιλότου Μπάγιαρντ. Στο έργο όπου αρχίζει να σχεδιάζει τη Yokona, όπως εδώ ονομάζει τη Yoknapatawpha, ο Φώκνερ σκιαγραφεί το ιδεώδες του νότιου τζέντλεμαν, ο οποίος μετά τον Εμφύλιο και κυρίως μετά τον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο βρίσκεται σε ασυμφωνία με τον ταχύτατα μεταβαλλόμενο κόσμο. Παράλληλα, κάνει έναν πρώτο απολογισμό των διαδοχικών συρράξεων για τον αγροτικό Νότο, εν όψει της γενικευμένης παρακμής η οποία, ορατή ήδη, θα οδηγήσει ολόκληρο τον κόσμο στο οικονομικό κραχ - και τον Νότο ειδικότερα στην οριστική του μετάλλαξη.

Εχοντας κατά νου έργα όπως το Αβεσαλώμ Αβεσαλώμ, δεν μπορούμε παρά να υπογραμμίσουμε τη σχετική αφηγηματική βατότητα των Σαρτόρις, που κάλλιστα μπορούν να θεωρηθούν μια εύληπτη εισαγωγή στην κατά Φώκνερ Ανθρώπινη Κωμωδία. Ο αναγνώστης οφείλει απλώς να επιμείνει σχετικά στο πρώτο κεφάλαιο, στο οποίο συντίθεται μέσα από πέντε θανάτους το γενεαλογικό δέντρο της οικογένειας. Στο δέντρο αυτό η γυναικεία παρουσία είναι από υποβαθμισμένη ως ανύπαρκτη, αφού στη βαθύτατα συντηρητική κοινωνία του Νότου ο ρόλος της γυναίκας είναι βοηθητικός ως διακοσμητικός.

Παρορμητικοί, παράφοροι και υπερήφανοι, οι Σαρτόρις ζουν μια ζωή γεμάτη ένταση και πάθος και ανάλογο είναι το τέλος τους. Μετερχόμενος εν συντομία τις περιπέτειες των παλαιότερων γενεών, στις οποίες θα επανέλθει διεξοδικά στους Ακατανίκητους, ο Φώκνερ μάς παρουσιάζει τον γερο-Μπάγιαρντ Σαρτόρις στη δύση της ζωής του και τον εγγονό του, νεότερο Μπάγιαρντ, ο οποίος σκηνοθετεί διαρκώς τον θάνατό του, κατά το παράδειγμα των ενδόξων προγόνων του, απογυμνωμένο όμως από τους υψηλούς ή λιγότερο υψηλούς στόχους του.

Φαινομενικά στη σκιά τους η μις Τζένυ, θεία του γερο-Μπάγιαρντ, η μόνη γυναίκα που συνοικεί επί ίσοις όροις με τους Σαρτόρις, έχει επίγνωση ότι η μοίρα της οικογένειας είναι προκαθορισμένη ως την τελευταία της λεπτομέρεια και ότι η αντίσταση στο άνωθεν επιβεβλημένο αυτό «σχέδιο» είναι θεμιτή αλλά και απολύτως μάταιη. Με εξαίρεση τον γερο-Μπάγιαρντ, που ήταν πολύ μικρός στον Εμφύλιο και πολύ μεγάλος στον Α´ Παγκόσμιο, όλοι ο Σαρτόρις ενσαρκώνουν το ιδεώδες της αντρειοσύνης και της αποκοτιάς στη μάχη, που τους επιβάλλεται κοινωνικά· και αντίστροφα, μεταφέρουν στην κοινωνική τους πρακτική τη βία και την επιβολή των μαχών.

Η ήττα στον Εμφύλιο, το άνοιγμα της κλειστής κοινωνίας του Νότου και της Αμερικής ολόκληρης στον κόσμο μετά το τέλος του δόγματος Μονρόε, η στράτευση σε έναν πόλεμο υπερατλαντικό που καταρρίπτει τη φιλολογία του ιδιότυπου «αμύνεσθαι περί πάτρης» στην οποία στηρίχθηκε η δόξα του οίκου των Σαρτόρις, αφήνουν μετέωρους τους νεότερους γόνους του. Ο Τζων, δίδυμος αδελφός του Μπάγιαρντ και επίσης εγγονός του γερο-Μπάγιαρντ, σκοτώνεται αερομαχώντας παιγνιωδώς. Ο Μπάγιαρντ, συναισθηματικά ακρωτηριασμένος μετά τον θάνατο του αδελφού του, ενοχικός και αυτοκαταστροφικός σκοτώνεται δοκιμάζοντας ένα πειραματικό αεροσκάφος. Προσωποποιεί την αδυναμία μιας εποχής και ενός τόπου να αποκωδικοποιήσει το μέλλον - μια θανατηφόρο αδυναμία, που δίνει τον τόνο σε ολόκληρο το έργο.

Το μυθιστόρημα ανοίγει με πέντε θανάτους και κλείνει με άλλους τρεις - του μαύρου υπηρέτη Σίμωνα συμπεριλαμβανομένου. Αφήνοντας κατά μέρος τον θάνατο της γυναίκας του και του πρώτου γιου του Μπάγιαρντ, οι τρεις πρώτοι θάνατοι συγκροτούν το υπόβαθρο της δόξας του οίκου. Οι δύο τελευταίοι, του γέρου και του νεότερου Μπάγιαρντ, σφραγίζουν το τέλος μιας σκληρής, αλαζονικής, ηρωικής εποχής. Ολόκληρο το μυθιστόρημα συνιστά μια σπουδή πτώσης μετά την ύβρη. Υπερήλικοι και φαντάσματα κινούνται σε χώρους κατοικημένους από σκόνη και αναμνήσεις, όπως το υπόγειο στο σπίτι των Σαρτόρις, το ιατρείο του Λους Πήμποντυ, το νεκροταφείο· και λαμπεροί νέοι κυνηγούν τον θάνατό τους, ενώ ενδιαμέσως επιδίδονται στην άγρα οπόσουμ και αλεπούδων, σε μερικές από τις ομορφότερες σελίδες του βιβλίου.

Με φόντο μια φύση που λειτουργεί αντιστικτικά ως άλλος πόλος του μυθιστορήματος, ο Φώκνερ διηγείται τη δική του ιστορία, αφού στο πρόσωπο του Συνταγματάρχη Τζων έχει ενσωματώσει πολλά στοιχεία από τη ζωή του παππού του· την ιστορία του τόπου του, συνδυάζοντας τη λαϊκή σοφία με τις τοπικές παραδόσεις που τόσο καλά γνωρίζει· και την ιστορία του ανθρώπου, που μάχεται μονίμως και ματαίως να υπερβεί εαυτόν και να αυτοπροσδιοριστεί σε μια προοπτική αθανασίας. Με τις χαρακτηριστικά και εμπρόθετα αργόσυρτες προτάσεις του, που μεταγράφουν τους ρυθμούς ζωής του Νότου, μας παρουσιάζει μια ανεστραμμένα ρομαντική ιστορία του Νότου, όπου οι εκ των προτέρων απολεσθείσες ψυχές δίνουν τη χαμένη μάχη για τη σωτηρία τους. Ευπρόσωπη, η μετάφραση της Εύης Γεωργούλη αναδεικνύει τη φωκνερική μεγαλοφυΐα.

• ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 3 Μαρτίου 2002

• Η κυρία Τιτίκα Δημητρούλια είναι φιλόλογος και μεταφράστρια. Διδάσκει μεταφραστική τεχνολογία στο Διαπανεπιστημιακό Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Μετάφρασης.