Η αθέατη όψη της σελήνης [Γκιστάβ Φλομπέρ: Απομνημονεύματα ενός τρελού]

Όπου ένας παράφορος δεκαεπταετής Φλωμπέρ αποτιμά τη ζωή του: ιδέες και ενθυμήσεις, όνειρα και ιδιοτροπίες, έρωτας και καθημερινότητα 

Γκυστάβ Φλωμπέρ

Απομνημονεύματα ενός τρελού. Μυθιστόρημα

Μετάφραση: Λητώ Ιωακειμίδου

Εκδόσεις Γαβριηλίδης, 2004, σελ. 233

Though this be madness, yet there is method in 't.

Shakespeare, Hamlet

Ο Γκυστάβ Φλωμπέρ (1821-1880) ανήκει προ πολλού στο πάνθεον των μειζόνων συγγραφέων παγκοσμίως και κρατά μια διακεκριμένη θέση στη διαμόρφωση του λογοτεχνικού ρεαλισμού του 19ου αιώνα. Η πρωτοποριακή γραφή της Μαντάμ Μποβαρύ (1857) ή της Αισθηματικής αγωγής (1869) ώθησε την κριτική να αναζητήσει και τα υπόλοιπα κείμενα αυτού του μανιακού με το ύφος τεχνίτη, να σχολιάσει και να ανατάμει με κλινική ακρίβεια μυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, προσχέδια, ανέντακτα και «άτακτα» έργα, μέχρι και την πλούσια αλληλογραφία του, κοντολογίς οτιδήποτε προέκυψε από την άοκνη γραφίδα του. Την είπαν «φλωμπερολατρία» αυτή την εμμονή της εποχής μας για έναν νευρωτικό στυλίστα, έναν αναχωρητή γραφιά που δούλευε και ξαναδούλευε την παραμικρή λεπτομέρεια μιας φράσης ξοδεύοντας άπειρες εργατοώρες για την ολοκλήρωση μιας σελίδας. Ο Φλωμπέρ πάσχισε (και το κατόρθωσε) να αποδώσει την αδράνεια και την υφολογική ουδετερότητα, την απροσωπία, την ανωνυμία της αστικής καθημερινότητας της εποχής του μέσω της «λευκής γραφής», όπως την ονόμασε η σημερινή κριτική: ο περιλάλητος «βαθμός μηδέν της γραφής», η απουσία του ύφους που συνιστά ύφος απουσίας, προϋποθέτει την αμέτοχη παρουσία του συγγραφέα, την προβολή μιας κοινότοπης και περιρρέουσας ασημαντότητας από την οποία αποστασιοποιείται η αφήγηση διά της περιγραφής, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η μέση θερμοκρασία ενός αποδραματοποιημένου λόγου, καταγγελτικού της παραδοσιακής μυθοπλασίας και, σε τελευταία ανάλυση, αμφίσημου και ειρωνικού. Ο Φλωμπέρ ξόρκισε από τα κείμενά του με όλη τη δύναμη της γραφής του το «μισητό εγώ», τον εξομολογητικό τόνο και τις αυτοβιογραφικές παραδρομές, κράτησε σθεναρά τον απόλυτο έλεγχο της τριτοπρόσωπης αντικειμενικότητας, αποτύπωσε με θαυμαστή αυτοσυγκράτηση έναν ολόκληρο κόσμο, πράγματα, πρόσωπα και περιστάσεις.

• «Ενδον σκάπτε»

Ωστόσο, παρ' όλη τη δεδηλωμένη απέχθειά του για τον θυμικό αυθορμητισμό και την αισθηματολογική διάχυση, ο Φλωμπέρ στα εφηβικά και νεανικά γραπτά του καλλιεργεί επίμονα αυτόν ακριβώς τον τόνο του «ένδον σκάπτε». Οι μελετητές της εργοβιογραφίας του κάνουν λόγο για μια τομή, έναν σταθμό, μια ριζική αλλαγή που εντοπίζεται γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1840 και η οποία ορίζει αποφασιστικά ένα «πριν» και ένα «μετά»: πρόκειται για την περίφημη νευρική κρίση, ένα ψυχοσωματικό σοκ (είδος επιληψίας) του συγγραφέα τον Ιανουάριο του 1844 που αναπροσανατολίζει τα του βίου του και της γραφής του. Ο συγγραφέας έκτοτε αποσύρεται από τη συνάφεια της αγοράς και αφιερώνεται αποκλειστικά στη διαμόρφωση των τεχνικών του μέσων, στη σμίλευση της απρόσωπης γραφής, της αφηγηματικής απάθειας. Ο λογοτεχνικός κόσμος αυτή την ακηδία θα χαιρετίσει ως πρωτοποριακή τεχνική και θα τιμήσει δεόντως τον αρχιμάστορα της ρεαλιστικής απεικόνισης. Τα πρώιμα γραπτά, που αντιφάσκουν με τα ώριμα, ανήκουν σε μια ριζικά διάφορη αισθητική και εμφορούνται από άλλες προτεραιότητες και αξίες. Πρόκειται για κείμενα που δημοσιοποιήθηκαν αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο του Φλωμπέρ και τα οποία οι συγκαιρινοί του, αναγνώστες και κριτικοί, αγνοούσαν· είναι η αθέατη όψη της σελήνης που αποκαλύπτει έναν διχασμένο συγγραφέα, μια πάσχουσα συνείδηση. Σε τούτη την πρώιμη φάση ανήκουν, μεταξύ άλλων, τα δύο «αυτοβιογραφικά» φλωμπερτικά μυθιστορήματα, τα Απομνημονεύματα ενός τρελού (1838) και ο Νοέμβριος (1842) - σχολιασμένη μετάφραση του έργου στα ελληνικά έχει γίνει από την Οντετ Βαρών, 1990 (εκδόσεις Ρόπτρον) και 1993 (εκδόσεις Υψιλον). Αμφότερα μεταφέρουν στο χαρτί προσωπικά βιώματα και αναμνήσεις και τα στιγματίζει ένας έντονος λυρισμός, μια βαθιά ενδοσκόπηση, μια εφηβική κυκλοθυμία.

Στα Απομνημονεύματα, ο μόλις δεκαεπτάχρονος Φλωμπέρ αναλαμβάνει να καταγράψει όλα όσα σκέπτεται, ιδέες και ενθυμήσεις, όνειρα και ιδιοτροπίες, ενθουσιώδη προγράμματα και καθημερινή μονοτονία. Στα πρώτα εννέα κεφάλαια του βιβλίου ο ονειροπόλος και μοναχικός νέος αναπολεί τα μαθητικά του χρόνια, τη διαφοροποίησή του από τους πολλούς («μετά βίας μού αναγνώριζαν τη φαντασία, δηλαδή, κατ' αυτούς, μια εγκεφαλική έξαρση που γειτόνευε με την τρέλα»), τα αναγνώσματα που σφράγισαν τη νιότη του (Βέρθερος, Αμλετ, βυρωνική ποίηση), τη μελαγχολική του διάθεση και την πρώιμη ανία και αηδία για την καλοκουρδισμένη αστική καθημερινότητα, ό,τι ο συνομήλικός του Μποντλέρ θα αποκαλέσει «spleen». Ο αισθαντικός νεανίας εξομολογείται τα πάθη που κοχλάζουν μέσα του και τον πηγαινοφέρνουν από τον παράδεισο στα τάρταρα, επιχειρεί να καρδιογραφήσει τον εσωτερικό του κόσμο και να εντοπίσει τα ρευστά όρια που χωρίζουν τη λογοτεχνική ζώνη και τη σκέψη από την «τρέλα». Με ευαισθησία σεισμογράφου παρακολουθεί τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του, ενός απροσάρμοστου, πρόωρα γηρασμένου ανθρώπου, ικανού να θυμοσοφεί κυνικά για όσα συμβαίνουν μέσα του και γύρω του. Είναι ο βαθύτερος εαυτός που με καιρό και με κόπο θα καταπνίξει ο Φλωμπέρ στα κατοπινά γραπτά του, παροχετεύοντας τους ρομαντικούς ενθουσιασμούς και τις υψηλές πτήσεις στα λογοτεχνικά του πρόσωπα, τα οποία καταγγέλλει και λοιδορεί κατά βάθος.

• Σπασμοί της σάρκας

Στο υπόλοιπο μέρος του βιβλίου (από το δέκατο ως το εικοστό τρίτο κεφάλαιο) εξιστορούνται οι νεανικοί έρωτες του συγγραφέα και, κυρίως, το πλατωνικό πάθος που θα του εμπνεύσει η αιθέρια, αγγελική Μαρία, σύζυγος ήδη και μητέρα. Είναι το μοτίβο που θα επανέλθει στον Νοέμβριο και θα αποτελέσει το πρόπλασμα του πρώτου μέρους της Αισθηματικής αγωγής. Γνωρίζουμε ότι εδώ μεταγράφεται ο άγονος έρωτας του νεαρού, δεκαπεντάχρονου Φλωμπέρ για την Ελίζα Σλέσινγκερ, μεγαλύτερή του κατά μία δεκαετία, την οποία γνωρίζει το καλοκαίρι του 1836 στην Τρουβίλ της Νορμανδίας. Το διάστημα των δύο μόλις χρόνων που χωρίζουν τη μοιραία αυτή συνάντηση από τη γραφή των Απομνημονευμάτων είναι αρκετό για να επιτρέπει στον Φλωμπέρ να μιλάει ωσεί μεσήλικας για το μοναδικό πάθος της νιότης του, τον εξιδανικευμένο έρωτα, μια «θρησκεία» που θα τη βεβηλώσει αργότερα με τις «στιγμιαίες απολαύσεις και τους σπασμούς της σάρκας». Στα δεκαεπτά του ήδη νιώθει να τον χωρίζει άβυσσος από εκείνη την τρικυμία του άμετρου πάθους: «Σταματώ εδώ, γιατί ο χλευασμός του γέροντα δεν πρέπει να θαμπώνει τα αγνά αισθήματα του νέου. Θα θύμωνα όσο κι εσύ, αναγνώστη, αν την εποχή εκείνη μου μιλούσαν τόσο ωμά. Πίστευα ότι η γυναίκα ήταν άγγελος». Με ημερολογιακή εμμονή, ο Φλωμπέρ καταγράφει τη δύναμη και τον παλμό εκείνου του πρώτου έρωτα, τους άλλους που ακολούθησαν και οδήγησαν στην «αποχαύνωση του σώματος», και καταλήγει (τόσο πρώιμα): «Αν έχω νιώσει στιγμές ενθουσιασμού, αυτές τις οφείλω στην τέχνη». Ο παράφορος νεανίσκος των Απομνημονευμάτων λοιπόν, που αποκαλείται «τρελός», προδιαγράφει κάπως τον μποβαρισμό του μέλλοντος και την κινητήρια ώθηση της Αισθηματικής αγωγής, είναι σε θέση να διακρίνει ότι η γραφή του θα κινηθεί στα όρια του απολύτου και θα εξαγοράσει τον βίο· απλώς, στα χρόνια που θα ακολουθήσουν αυτές οι πρώτες νύξεις θα γίνουν συνεπείς αρχές συστήματος, αν όχι δόγμα, και η νεανική «τρέλα» θα μετασχηματιστεί πειθαναγκαστικά σε ψυχρή λογική και απομυθευτική φρόνηση.

Είναι ευτύχημα ότι τα Απομνημονεύματα ενός τρελού, βασικό αυτοβιογραφικό κείμενο του Φλωμπέρ που προδηλώνει τις απαρχές του μείζονος κατοπινού έργου του, μας παραδίδονται σήμερα σε μια άρτια μετάφραση ευθέως ελέγξιμη, εφόσον η παρούσα έκδοσή τους είναι δίγλωσση. Πολλά έχουν ήδη γραφεί και θα μπορούσε κανείς να γράψει ακόμη περισσότερα για τη σκοπιμότητα αυτών των εκδόσεων. Ας υπογραμμίσουμε το πλέον αυτονόητο: ο μεταφραστής εκτίθεται αμεσότερα στην κρίση των ειδημόνων, τόσο για την ευρηματικότητα των λύσεών του όσο και για την ατοπία ορισμένων επιλογών του. Εν προκειμένω, η παράθεση του πρωτοτύπου δεν ακυρώνει τη μετάφραση, ενώ το μικρό εισαγωγικό σημείωμα και οι επίμετρες σημειώσεις συμπληρώνουν την απόλαυση του κειμένου.

• ΛΙΖΥ ΤΣΙΡΙΜΩΚΟΥ
• ΤΟ ΒΗΜΑ, 26/09/2004

H κυρία Λίζυ Τσιριμώκου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.